فرهنگ امروز/ رسول جعفریان:

استادان مرحوم دکتر علی‌اکبر فیاض، دکتر زریاب‌خویی و دکتر زرین‌کوب استادانی بودند که در فضای دانشی بیرون از حوزه علمیه به مباحث تاریخ اسلام پرداختند و آثار درخوری پدید آوردند. شاید در این جمع بتوان از مرحوم محمدابراهیم آیتی به عنوان پیشکسوت پژوهش‌های تاریخ اسلامی در میان دانشگاهیان یاد کرد که مع‌الاسف بر اثر تصادف به رحمت خدا رفت اما همان چند اثر ارزشمند به ویژه کتاب زندگانی پیامبر اسلام او که مرحوم استاد دکتر ابوالقاسم گرجی چاپ کرد، نشان از معرفت عمیق او با روش‌های علمی در نگارش تاریخ اسلام دارد. یک مدل متفاوت آن را هم که تاریخ اسلام‌نگاری انقلابی باید نامید، مرحوم دکتر شریعتی داشت. این سنت یعنی تاریخ اسلام‌نویسی در میان نویسندگان غیرحوزوی و غیردانشگاهی چندان نیرومند نبود هر چند کارهایی انجام شد و هنوز می‌شود. حوزه علمیه هم که راه خود را در این زمینه رفته است. به نظرم اکنون بعد از سال‌ها یک اثر جدید در این حوزه پدید آمده است آن هم زمانی که شاید در میان نسل جوان، علاقه‌ای به این مباحث وجود ندارد هر چند به صورت رسمی، درس تاریخ اسلام در مراکز دانشگاهی و جز آن هست. استاد عزیز، جناب محمدعلی موحد سعی کرده با استفاده از بینش سیاسی و فهم تاریخی خود که محصول تجربه ده‌ها ساله ایشان در حوزه تاریخ‌نگاری است، اثر جدیدی در حوزه تاریخ اسلام پدید آورد. ایشان با منابع آشناست، متون عربی را به خوبی می‌فهمد و علاوه بر استفاده از منابع در چینش مباحث، تدارک مقدمات و نتیجه‌گیری و ارایه تحلیل‌های سیاسی و فرهنگی تلاش‌های مجدانه‌ای کرده است. مهم در این نوشته آن است که تاریخ اسلام با فهم جدیدی عرضه شود، تحلیل‌ها مبتنی بر فکت‌های تاریخی باشد و در عین حال، سایه‌ای از تحلیل سیاسی روی حوادث افکنده شود. یک جنبه مهم دیگر این کتاب، توجه به مسائل ایران در دل تاریخ اسلام است. مشکل مسلمانان در 30 سال مورد بحث، اختلافات داخلی از نوع قبیله‌ای و مذهبی است. قبایل عربی تازه به دوران سیاست کلان رسیده، مزاحمت جدی برای امیران جامعه دارند، مداخله در سیاست می‌کنند و مانع از تصمیم‌گیری‌های معقول و طبیعی می‌شوند. آقای موحد تلاش می‌کند، افزون بر مباحث قبیله‌ای به اختلاف نظرهای مذهبی و تاثیر آنها در سیاست هم بپردازد. فصل اول کتاب بیشتر تاریخ منازعات اولیه میان مسلمانان تا پدید آمدن فرقه‌های مختلف از دل آن منازعات است. فصل دوم، نفوذ اسلام در ایران بر اساس روایت منابع عربی و ایرانی از جمله فردوسی و بلعمی و دیگران است. فصل سوم، تبیین نظام اداری و دیوانی صدر اول اسلام را هدف گرفته و به جنبه‌های اقتصادی آن دوره پرداخته است. فصل چهارم، تصویری است از نخستین مناسبات ایرانیان با تازیان و فصل بعد، از حضور اعراب در ایران این دوره بحث شده و آخرین فصل کتاب درباره خارجی‌گری در اسلام است که هدف آن تبیین چگونگی پدید آمدن خوارج، ریشه‌های فکری آن به ویژه نقش قرّاء یا همان طبقه‌ای که با خواندن قرآن تشخص یافتند، است.

منبع: روزنامه اعتماد